Εν όψει καλοκαιριού και καλοκαιρινών διακοπών, τα άρθρα που προτείνουν δίαιτες και συμβουλές για απώλεια σωματικού βάρους σε έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα πολλαπλασιάζονται. Πέραν του ψυχολογικού αντίκτυπου που μπορεί να έχει ένας τέτοιου είδους βομβαρδισμός πληροφορίας στην αυτο-εικόνα μας, το περιεχόμενο τέτοιων κειμένων πρέπει να αντιμετωπίζεται με μεγάλη προσοχή και για άλλους εξίσου σημαντικούς λόγους. Ένας από τους κινδύνους που ελλοχεύει είναι το γεγονός ότι λόγω ελλιπούς πληροφόρησης, είναι πιθανό να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι κάποιες κατηγορίες θρεπτικών ουσιών είναι μη αναγκαίες ή και βλαβερές για τον οργανισμό μας και κατ’ επέκταση μπορούμε να τις εξαλείψουμε από τη διατροφή μας. Ποιες είναι οι βασικές κατηγορίες θρεπτικών ουσιών, τι ρόλο έχει η καθεμία και στο κάτω-κάτω από πού πηγάζει η ανάγκη του οργανισμού μας για κατανάλωση τροφής;

Προκειμένου να παραμείνει ζωντανός, ένας οργανισμός καλείται συνεχώς να φέρνει εις πέρας δύο πολύ σημαντικούς στόχους. Ο πρώτος είναι να έχει επαρκή ενέργεια για να «παράγει έργο» και ο δεύτερος να εξασφαλίζει τις απαραίτητες ουσίες που απαιτούνται για την επιβίωσή του. Το έργο που παράγει ένας οργανισμός μπορεί να είναι ορατό εξωτερικά (π.χ. κίνηση) ή όχι (π.χ. σύσπαση καρδιάς, σύνθεση/ μετακίνηση ουσιών). Το σύνολο των χημικών αντιδράσεων που χρησιμοποιεί ο οργανισμός για να εξασφαλίσει την απαραίτητη ενέργεια και να συνθέσει τις αναγκαίες χημικές ουσίες καλείται μεταβολισμός. Οι βασικές ομάδες βιολογικά απαραίτητων ουσιών είναι, ονομαστικά, οι υδατάνθρακες, οι πρωτεΐνες, τα λιπίδια, τα νουκλεϊκά οξέα, το νερό και ανόργανα μεταλλικά ιόντα. Ταυτόχρονα, οι τρεις πρώτες είναι οι βασικές κατηγορίες μέσω των οποίων ο οργανισμός εξασφαλίζει την απαραίτητη ενέργεια και, οι άνθρωποι, τις προσλαμβάνουμε μέσω της διατροφής μας.

Όταν μιλάμε για μεταβολισμό, είναι χρήσιμο να έχουμε κατά νου δύο στοιχεία. Αφενός, το σώμα μας χρειάζεται να παράγει συνεχώς ενέργεια, ακόμα και όταν κοιμόμαστε, διασπώντας και τροποποιώντας σύνθετες χημικές ουσίες, αφετέρου κανένας οργανισμός δεν μπορεί να «δημιουργήσει» ύλη (χημικά στοιχεία) από το πουθενά. Μπορεί να τροποποιήσει ουσίες και να χρησιμοποιήσει μόρια και άτομα ώστε να συνθέσει τις ουσίες που χρειάζεται κάθε στιγμή, αλλά τα βασικά υλικά (κυρίως άνθρακας, υδρογόνο, οξυγόνο, άζωτο, θείο, φωσφόρος) πρέπει να ανακυκλώνονται και ταυτόχρονα ο οργανισμός πρέπει να ανατροφοδοτείται ώστε να καλύψει τις απώλειες που έχει. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι σημαντικό μέρος της ύλης «εγκαταλείπει» τον οργανισμό μας ως διοξείδιο του άνθρακα κατά την εκπνοή μας! Εκτός από τη χρήση των τριών ομάδων ως πηγών παραγωγής ενέργειας για τον οργανισμό μας, στο σώμα μας χρειάζεται να υπάρχουν κάθε στιγμή τα κατάλληλα «αποθέματα» (ποιοτικά και ποσοτικά) και από τις τρεις, καθώς η κάθε μία συμβάλλει με διαφορετικούς τρόπους στην ορθή του λειτουργία.

Οι πρωτεΐνες κατασκευάζονται από αμινοξέα. Κάποια αμινοξέα συντίθενται στον οργανισμό μας, ενώ άλλα πρέπει να προσλαμβάνονται μέσω της διατροφής. Στο ανθρώπινο σώμα υπολογίζεται ότι συντίθενται 100.000 διαφορετικές πρωτεΐνες ή και περισσότερες. Οι πρωτεΐνες είναι οι ουσίες που σε κάθε κύτταρο, αλλά και συνολικά στον οργανισμό μας, έχουν την μεγαλύτερη ποικιλία λειτουργιών και επί της ουσίας «κάνουν τις περισσότερες δουλειές» που χρειάζεται να γίνουν. Αποτελούν δομικά συστατικά των κυττάρων και του οργανισμού (π.χ. κολλαγόνο), μεταφέρουν χημικές ουσίες μέσα και έξω από τα κύτταρα (π.χ. μεταφορά οξυγόνου από την αιμοσφαιρίνη), δρουν ως μόρια-σήματα αλλά και ως μόρια- αποδέκτες σημάτων και είναι αναγκαίες για την πραγματοποίηση χημικών αντιδράσεων.

Τα λιπίδια είναι μία ετερογενής ομάδα. Oι πιο βασικές κατηγορίες λιπιδίων στο ανθρώπινο σώμα, είναι τα λεγόμενα λίπη ή αλλιώς τριγλυκερίδια, που αποτελούν το 95% των λιπιδίων των τροφών, τα φωσφολιπίδια και οι στερόλες (π.χ. χοληστερόλη). Τα περισσότερα λιπίδια μπορούν να συντεθούν από τον οργανισμό, χρησιμοποιώντας υλικά από τα καταναλωθέντα τριγλυκερίδια (λιπαρά οξέα και γλυκερόλη). Ο πιο γνωστός ρόλος των λιπιδίων είναι αυτός της αποθήκευσης ενέργειας στον λιπώδη ιστό. Εκτός αυτού, τα λιπίδια χρησιμεύουν στη θερμομόνωση του οργανισμού, αποτελούν το βασικό υλικό της μεμβράνης των κυττάρων, συμμετέχουν στην παραγωγή ορμονών και στη ρύθμιση αυτής, είναι αναγκαία για την καλή λειτουργία του νευρικού συστήματος, συμμετέχουν στην απορρόφηση κάποιων βιταμινών από τις τροφές κ.ά.

Οι υδατάνθρακες είναι μία μεγάλη ομάδα ουσιών που αποτελούνται από άνθρακα, υδρογόνο και οξυγόνο (συνήθως, σε αναλογία 1:2:1) και αποτελούν την πηγή του σακχάρου γλυκόζη, η οποία είναι ο κύριος τύπος καυσίμου του οργανισμού μας. Παράλληλα, οι υδατάνθρακες συμβάλλουν στην αποθήκευση ενέργειας και χρησιμεύουν στη σύνθεση νουκλεϊκών οξέων.

Μετά από ένα γεύμα και αφού ολοκληρωθεί η διαδικασία της πέψης, το λεπτό μας έντερο περιέχει γλυκόζη από την πέψη των υδατανθράκων, αμινοξέα από τις πρωτεΐνες και λιπαρά οξέα - γλυκερόλη από τα τριγλυκερίδια. Ένα μέρος της γλυκόζης ταξιδεύει στους διάφορους ιστούς ώστε να χρησιμοποιηθεί άμεσα στην κάλυψη των ενεργειακών τους αναγκών. Η υπόλοιπη γλυκόζη είτε μετατρέπεται σε γλυκογόνο που αποθηκεύεται κυρίως στους μυς και στο συκώτι, είτε σε λιπαρά οξέα και αποθηκεύεται στον λιπώδη ιστό. Υπό κανονικές συνθήκες, η γλυκόζη είναι η μοναδική πηγή ενέργειας για τον εγκέφαλο και για τους μυς κατά την έντονη άσκηση! Τα αμινοξέα από τη διάσπαση των πρωτεϊνών της τροφής χρησιμοποιούνται για τη σύνθεση των πρωτεϊνών του οργανισμού. Όσα αμινοξέα δεν χρησιμοποιηθούν άμεσα, μετατρέπονται σε γλυκόζη ή λιπαρά οξέα και ένα μικρό ποσοστό χρησιμοποιείται για παραγωγή ενέργειας. Τα λιπαρά οξέα και η γλυκερόλη, τα οποία αποτελούν τα συστατικά των λιπών των τροφών, είτε ταξιδεύουν στους ιστούς και χρησιμοποιούνται για παραγωγή ενέργειας ή για τη σύνθεση άλλων λιπιδίων είτε αποθηκεύονται στον λιπώδη ιστό για μετέπειτα χρήση. Τα λιπαρά οξέα είναι η κύρια πηγή ενέργειας για τα κύτταρα της καρδιάς και για τους μυς κατά την ήπια άσκηση και την ηρεμία.

Μετά από κάθε γεύμα, η γλυκόζη είναι η βασική πηγή ενέργειας των κυττάρων. Ακολουθεί το γλυκογόνο, το οποίο μετατρέπεται σε γλυκόζη. Έπειτα, κυρίαρχη πηγή ενέργειας γίνονται τα λίπη και τέλος, σε περίπτωση παρατεταμένης ασιτείας, ο οργανισμός καταστρέφει τις ίδιες του τις πρωτεΐνες για να εξασφαλίσει ενέργεια.

Οι αντιδράσεις του μεταβολισμού είναι εξαιρετικά σύνθετες και στο σύνολό τους μοιάζουν με ένα περίπλοκο πλέγμα. Διάφορες ουσίες συμμετέχουν σε παραπάνω από μία αντιδράσεις καθιστώντας τις ισορροπίες για την εύρυθμη λειτουργία του οργανισμού αρκετά λεπτές. Εάν κάποιος επιλέξει να χάσει κιλά, είναι σκόπιμο να επισκεφθεί κάποιον επαγγελματία υγείας (διαιτολόγο- διατροφολόγο), ο οποίος θα προσφέρει μία ισορροπημένη, εξατομικευμένη διατροφική πρόταση, προσαρμοσμένη στις ανάγκες του συγκεκριμένου οργανισμού, αντί να συμβουλευτεί μια τυχαία δίαιτα η οποία μπορεί να μην του παρέχει τα αναγκαία θρεπτικά στοιχεία, να οδηγεί σε απώλεια κιλών από «λάθος» αποθήκες (π.χ. μυϊκή μάζα) ή απλώς να μην είναι κατάλληλη για το συγκεκριμένο άτομο. Σε κάθε περίπτωση, η έξοδος στις παραλίες δεν προαπαιτεί να ακολουθήσει κανείς κάποια δίαιτα, καθώς όλα τα σώματα είναι «σώματα για παραλία»! 

Photo credits: Pexels 

Βιβλιογραφία
Berg, J. M., Tymoczko, J. L., & Gatto Jr, G. J. (2006). Lubert Stryer. Biochemistry. Freeman Macmillan. 8th Edition. ISBN-13, 978-1.
Blom, T., Somerharju, P., & Ikonen, E. (2011). Synthesis and biosynthetic trafficking of membrane lipids. Cold Spring Harbor perspectives in biology, 3(8), a004713.
Knight, T., Cossey, L., & McCormick, B. verview A. Education for anaesthetists worldwide, 371.
Ponomarenko, E. A., Poverennaya, E. V., Ilgisonis, E. V., Pyatnitskiy, M. A., Kopylov, A. T., Zgoda, V. G., Lisitsa, A. V., & Archakov, A. I. (2016). The Size of the Human Proteome: The Width and Depth. International journal of analytical chemistry, 2016, 7436849.
https://courses.lumenlearning.com/ap2/chapter/carbohydrate-metabolism-no-content/
https://courses.lumenlearning.com/ap2/chapter/lipid-metabolism/
https://courses.lumenlearning.com/ap2/chapter/protein-metabolism/https://www.khanacademy.org/test-prep/mcat/biomolecules/fat-and-protein-metabolism/v/how-does-the-body-adapt-to-starvation
https://www.nap.edu/read/1365/chapter/4#37
https://www.news-medical.net/life-sciences/What-is-Metabolism.aspx
https://www.youtube.com/watch?v=ZEm8cxKaas8
https://www.youtube.com/watch?v=9wb-XexfkEY

κετ